پرده برداشتن از اسرار کنيزان و مناسبات آشکار و پنهان آنان در جامعه ايران ـ از دوره طاهريان تا عصر مغول ـ کاری است که نويسنده کتاب «زنان زرخريد» بدان پرداخته و برای کاويدن بيشتر موضوع ناگزير شده که وضعيت کنيزان را از دوره ساسانی در ايران و حتی در دوران جاهلی و نزد اعراب بررسی کند، و فصل اول کتاب خود را به آن اختصاص دهد.
فريبا کاظم‌نيا در فصل دوم پژوهش ارزنده خود، کنيزان را به مثابه کالا بررسی کرده و از نقش آنان در نهاد خانواده و نهاد قدرت و نهاد سرمايه سخن گفته و کارکردهای سياسی و اقتصادی و اجتماعی آنان را نشان داده است.
وی در سومين فصل «زنان زرخريد» به آموزش‌های متنوع کنيزان، از آشپزی و خدمتکاری و دايگی تا مشاطگی و مجلس‌آرايی پرداخته و نام‌ها و القاب متنوع و حتی ويژگی‌های ظاهری آنان را بر رسيده است.
شخصيت حقيقی و حقوقی و اجتماعی کنيزان و حدود اختيارات و پوشش و آرايش و ازدواج و استقلال مالی و سرانجام باورهای آنان، درونمايه واپسين فصل کتاب زنان زرخريد است.
کتاب «زنان زرخريد» خواه برای کسانی که به مسائل تاريخی علاقه دارند و خواه برای حقوق‌پژوهان و فقه‌خوانان ـ هر چند که ديگر زمينه‌ای برای اجرای احکام آنان نيست ـ سرشار از بهره‌های فراوان تاريخی و حقوقی است.
- در دوره اموی، استفاده از کنيزان در رامشگری و آوازخوانی و در مجموع آن دسته از هنرها و پيشه‌های مرتبط با مجلس‌آرايی رواج يافت. در اين زمان در چرخشی آشکار، مکه و مدينه که خاستگاه اسلام و مهبط وحی بود و از نوعی قداست و حرمت در نظر مؤمنان و مسلمانان برخوردار، تا پايان دوره اموی به محلی برای گرد آمدن نوازندگان و سرايندگان به‌نام و مرکزی برای آواز و موسيقی بدل شد.
ـ فراوانی کنيزان و کنيززادگان در دربار خلفای عباسی تا بدان جا بود که همه پسران هادی، و ده تن از يازده پسر هارون الرشيد کنيززاده بودند.
ـ در خانواده‌های مرفّه، به‌ويژه در خاندان خلفا، کنيزان در جايگاه نديمه و محرم يا همدم زنان نيز قرار می‌گرفتند. اين کنيزان رازدار بانوی خود بودند و در همه کارها، حتی جنايت و قتل، او را ياری می‌دادند.
ـ فراگيری استفاده از کنيزان در موسيقی و رامشگری را می‌توان معلول ناپسندی اشتغال افراد آزاد به اين حرفه در ميان اعراب دانست. برخی از اعراب پرداختن به هنر موسيقی در حد نام‌آوری را برای مردان آزاد، مايه خفت و خواری قلمداد می‌کردند.
ـ کنيزان، نوازندگی و ساقی‌گری و مجلس‌آرايی و نرد و شطرنج می‌آموختند، پس می‌توانستند در همدمی با خليفه اعتماد او را جلب کنند و در حين همراهی با او، با کانون‌های قدرت و نفوذ در دربار ارتباط يابند.
ـ در ايران دوره ساسانی، ترکان و اعراب و هنديان و روميان تأمين‌کننده برده، و ايرانيان برده‌گير بودند.
ـ اسارت و انقياد زنان و کودکان مناطق فتح‌شده در جنگ‌ها چنان معمول و متعارف بود که رهبران سياسی يا حکام برای تحريض مردان به مقابله نظامی با دشمنان از اين حربه استفاده می‌کردند.
ـ بيشتر جوامعی که ساختاری ابتدايی‌تر داشتند به جوامع و مناطقی که از ساختارهای پيچيده‌تر اجتماعی بهره‌مند بودند برده می‌دادند.
ـ هديه دادن کنيزی با مأموريت ويژه قتل يا مسموم ساختن رقيب سياسی يا برای اظهار انقياد و تطميع، يکی از کارکردهای مهم کنيزان در نهاد قدرت بود.
ـ اين بازار چنان پررونق بود که تجار برده به رغم ماليات سنگينی که نهاد قدرت برای واردات کنيز و غلام مطالبه می‌کرد، همچنان بردگان را برای فروش عرضه می‌کردند.
ـ شیءانگاری کنيز چنان تثبيت شده بود که در شمار اقلام اوليه زندگی و وسيله راحتی و آسايش به شمار می‌آمد.
